De Groningse Taal: Groningse woorden en zinnen

Het Gronings: taal van Groningen

Het Gronings wordt met name gesproken in de province Groningen. Ook in een klein deel van Drenthe (het noorden) en in een klein deel van Friesland wordt het Gronings gesproken, echter vaak wel met Drentse/Friese invloeden. Gronings kent net als het Nederlands, het Duits en het Engels een eigen taalgeschiedenis. Dit betekent dat het Gronings niet een dialect of accent van het Nederlands of Duits is. Het Gronings kent unieke klanken en woorden. Het is vaak verleidelijk om te denken dat kleine talen zijn afgeleid van grote dominante talen maar dit is echter nooit met zekerheid te zeggen. De taal wordt door ongeveer 450.000 mensen gesproken (actief/passief).

Gronings kent overeenkomsten met het Engels

Leenwoorden uit andere talen

Het Gronings heeft net als andere talen ook leenwoorden. Veel leenwoorden komen uit het Fries en het Nederlands. Ook het Duits (Nederduits) heeft invloed op het Gronings gehad evenals het Deens. Het Gronings kent ook veel woorden die Engels lijken maar anders worden uitgesproken. In dit artikel wordt het Standaard Gronings gebruikt. Dit is het Gronings dat in woordenboeken en studieboeken wordt gebruikt. Een aantal voorbeelden van leenwoorden zijn:

• Nederlands: Koud, Duits: Kalt, Fries: Kâld, Gronings: Kold, Deens: Kalt, Engels: Cold
• Nederlands: Snoep, Duits: Süssigkeiten, Fries: Snobberij, Gronings: Slik, Deens: Slik, Engels: Candy
• Nederlands: Laars, Duits: Stiefel, Fries: Lears, Gronings: Stevel, Deens: Støvle, Engels: Boot
• Nederlands: Recht, Duits: Gerade, Fries: Rjocht, Gronings: Liek, Deens: Lige, Engels: Straight
• Nederlands: Nieuw, Duits: Neu, Fries: Nij, Gronings: Nij, Deens: Ny, Engels: New
• Nederlands: Egel, Duits: Igel, Fries: Stikelbaarch, Gronings: Stiekelswien, Deens: Pindsvin, Engels: Hedgehog
• Nederlands: Tovenaar, Duits: Zauberer, Fries: Tsjoender, Gronings: Tjoender, Deens: Troldmand, Engels: Wizard
• Nederlands: Tonijn, Duits: Thunfisch, Fries: Tonijn, Gronings: Tuunvisk, Deens: Tunfisk, Engels: Tuna
• Nederlands: Sprinkhaan, Duits: Heuschrecke, Fries: Sprinkhoanne, Gronings: Grashipper, Deens: Græshoppe, Engels: Grasshopper
• Nederlands: Sneeuw, Duits: Schnee, Fries: Snie, Gronings: Snij, Deens: Sne, Engels: Snow

Hoe schrijf je Gronings?

Mensen die het Gronings spreken kunnen dat in veel gevallen niet goed schrijven. Dit heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat er geen Groningse taallessen worden gegeven aan kinderen. Wie goed Gronings wil schrijven moet zich dat zelf aanleren of moet een cursus volgen. Er wordt in een cursus meestal verondersteld dat het niveau op sprekersniveau ligt. Je moet dus wel goed Gronings kunnen spreken wil je het schrijven onder de knie krijgen. Het Gronings schrijf je volledig. Dit betekent dat je woorden niet schrijft zoals je ze uitspreekt. De utigangen -en worden vaak als een -m uitgesproken. Als voorbeeld het woord ''even''. Dit woord wordt in het Gronings als ''eem'' uitgesproken, maar wordt geschreven als ''even''.

Gronings in de media

Gesproken Gronings is te horen op zowel radio als televisie. Met name RTV Noord zendt regelmatig programma's uit waar het Gronings wordt gesproken. Elke werkdag is er bijvoorbeeld het quizprogramma Klouk (Nederlands: Slim). Op de radio is veel Gronings te horen. Elke woensdag is Siemon Reker te horen op de radio. Hij was onderzoeksleider van het grote onderzoek naar de Groningse taal.

Is het Gronings een moeilijke taal?

Gronings is geen makkelijke taal om te verstaan. De taalafstand van het Gronings is na het Limburgs het verst van het Standaard Nederlands verwijdert. Dit heeft vooral te maken met de snelheid van de taal, de grammatica en de woordenschat. Het Gronings en het Nederlands kennen daarnaast zogenaamde valse vrienden. Dit zijn woorden die hetzelfde lijken maar een andere betekenis hebben. Een bekende valse vriend is het bijwoord ''slim''. In het Nederlands betekent het ''intelligent'', terwijl het woord in het Gronings ''erg'' betekent. De Groningse uitspraak ''slim klouk'' betekent dus in het Nederlands ''erg slim''. Een andere valse vriend is het woord ''stoer''. In het Nederlands betekent het woord flink/sterk, terwijl het woord in het Gronings ''moeilijk'' betekent. De Groningse uitspraak ''slim stoer'' betekent dus is in het Nederlands ''erg moeilijk''.

Het ontstaan van het Gronings

Hoe is het Gronings eigenlijk ontstaan? Het Gronings bestaat eigenlijk nog niet eens zo heel erg lang. Tot in de 16de eeuw sprak men Oostlauwers Fries (ook wel Oosterlauwers Fries) in de provincie Groningen. Het Fries dat men sprak was niet het Fries dat je nu in Friesland hoort. Het Fries in Friesland is namelijk het Westlauwers Fries (ook wel Westerlauwers Fries). Het Oostlauwers Fries werd in Groningen en Duitsland gesproken. Natuurlijk waren er ook weer kleine verschillen tussen het Duitse Oostlauwers Fries in Ost-Friesland en het Groningse Oostlauwers Fries in Groningen. De verschillen waren echter heel klein. 

Door invloeden vanuit het zuiden (de Saksen in Drenthe en de Saksen in Duitsland) werd het Oostlauwers Fries in Groningen en Ost-Friesland (Duitsland) langzamerhand verdreven. Toch ging het Fries niet helemaal weg. Het Fries werd gemixt met Saksische woorden. In Groningen ontstond toen het Gronings en in Ost-Friesland ontstond het Nederduits (Ost-Fries Platt). Samen wordt het taalgebied nu het Gronings-Oost-Fries taalgebeid genoemd. Je zou misschien verwachten dat Groningers en Oost-Friezen elkaar niet meer kunnen verstaan. Toch is dat niet waar. Groningers en Oost-Friezen kunnen elkaar nog altijd zonder grote moeite verstaanbaar maken in de streektaal. Het Duits of het Nederlands is vaak niet nodig.

Is het Oosterlauwers Fries helemaal verdwenen?

Door de komst van de Saksen en de invloeden van het Nederlands en het Hoogduits is het Oosterlauwers Fries dus behoorlijk in de verdrukking komen te staan. Is het Oosterlauwers Fries helemaal verdwenen of bestaat het nog? Ondanks alle invloeden heeft het Oosterlauwers Fries toch nog weten te overleven. Het Oosterlauwers Fries wordt tegenwoordig het Saterfries genoemd. Het Saterfries wordt gesproken in Saterland dat in de Duitse deelstaat Nedersaksen ligt. De Duitse gemeente ligt net over de Gronings-Duitse grens. Het Saterfries wordt tegenwoordig nog maar door zo'n duizend mensen gesproken en is een taal die bijna is utigestorven. Oostlauwers Fries is één van de allerkleinste talen van heel Europa. De verwachting is dat de taal door het Hoogduits wordt verdrongen. 

Gronings gebruik

Het Gronings is een zeer turbulente taal. Het kent periodes van grote populariteit en periodes van minder gebruik. In heel Nederland, maar ook in bijvoorbeeld Duitsland, staan kleine talen altijd onder grote druk. In Nederland kampen streektalen als het Limburgs, het Gronings, het Fries en het Twents met een negatief stigma. Mensen uit een gebied waar de meerderheid een Nederlands dialect spreekt (bijvoorbeeld in Utrecht en Zuid-Holland) staan vaak negatief tegenover streektalen en dialecten. Men vindt een streektaal komisch en vaak ook boers. Nederlanders uit een gebied waar een Nederlands dialect wordt gesproken denken dat dialectsprekers vaak een mindere intelligentie hebben: ''een streektaal is dorps en achterstallig''. 

Uiteraard zijn deze vooroordelen en stereotyperingen niet gebaseerd op de waarheid. Nederlanders die in een streektaal spreken (bijvoorbeeld Zeeuws, Limburgs of Twents) zijn niet minder intelligent en zijn niet minder ontwikkeld dan een Nederlander die in een Nederlands dialect spreekt. In Nederland spreekt iedereen een dialect. Ook mensen in Amsterdam en Rotterdam spreken een dialect. Dit dialect bevindt zich echter in het Nederlands taalgebied. Mensen uit Groningen spreken een dialect in het Friso-Saksisch taalgebied. Mensen uit Friesland spreken een dialect uit het Fries taalgebied. Een persoon uit Twente spreekt een dialect uit het Nedersaksisch taalgebied. De interpretatie van een dialect en het gevoel dat iemand krijg bij het horen van een dialect wordt vooral gevormd door vergelijkenissen en stereotyperingen.

Downward comparison & Upward comparison

Wanneer iemand zich vooral vergelijkt met iemand die het beter doet, fortuinlijker is of iemand die in het algemeen een hogere status heeft spreekt men in de psychologie van upward comparison. In gebieden waar een dialect of streektaal wordt gesproken kunnen mensen de neiging krijgen om zichzelf te vergelijken met relevante anderen die het beter doen. Een student uit Twente, die in het Twents is opgegroeid en uit een relatief arm gezin komt waar niemand heeft gestudeerd, kan zich minderwaardig gaan voelen als hij/zij zich gaat vergelijken met een student uit bijvoorbeeld Leiden waarbij de hele familie heeft gestudeerd en de familie zeer fortuinlijk is. Bij contact kan de Twent dan de neiging krijgen om zichzelf te vergelijken met anderen (in dit geval de Leidse student) die beter af zijn. De Twent doet nu aan upward comparison. Dit gaat bijna altijd gepaard met het afzetten van alles wat eigen is. De Twentse student kan dan bijvoorbeeld het Twents minderwaardig gaan vinden en kan dan overschakelen naar een kunstmatig gekopieerd accent dat zoveel mogelijk lijkt op het accent waarmee vergeleken wordt. Een persoon doet aan upward comparison omdat het zelfvertrouwen is beschadigd. 

Downward comparison werkt de andere kant op. Wanneer iemand uit een rijker gebied (in Nederland is dat bijvoorbeeld het Gooi), terecht komt in een relatief arm gebied (in Nederland is dat bijvoorbeeld het zuiden van Limburg) gebeurt er vaak iets anders. De persoon uit het Gooi kan de neiging krijgen om zich af te zetten tegen de lokale bevolking en daarmee ook de streektaal. De streektaal wordt dan geassocieerd met het arme gebied. Mensen die aan downward comparison doen voelen zich beter en moraal superieur. Vaak vindt er dan een versterking plaats van het eigen accent om de verschillen extra aan te dikken. Dit wordt ook wel het contrast principe genoemd. De Gooische R wordt dan aangedikt en is extra duidelijk aanwezig.

Groningse woorden: Deense en Duitse invloeden

Het Gronings is door de jaren heen ook door andere talen beïnvloed. Er moet dan gedacht worden aan het Duits, Nederlands, Westlauwers-Fries en het Deens. Hieronder een aantal willekeurig Groningse woorden met de Nederlandse vertaling. 

• Kraig - Oorlog
• Gebèlskop - Masker
• Boksem - Broek
• Sikkom - Bijna
• Beune - Zolder
• Bozzem - Schoorsteenmantel
• Smok - Kus
• Hunnek - Honing
• Koeze - Kies
• Krije - Kraai
• Slaif - Pollepel
• Mèsk - Mes
• Vörke - Vork
• Toavel - Tafel

Aan bovenstaande woorden is goed te zien waar ze eventueel vandaan komen. De oorsprong is echter niet altijd goed te verklaren. Het is namelijk niet zo dat kleine talen automatisch woorden over hebben genomen van grotere talen. Het kan ook zijn dat het Gronings bijvoorbeeld het Deens heeft beïnvloed of zelfs het Nederlands. 

Grammatica van het Gronings

Het Gronings kent een aantal eigen regels, maar volgt zoveel mogelijk de regels van het Nederlands en Fries op. Beide talen hebben immers ook een grote stempel gedrukt op het Gronings. Binnen het Gronings taalgebied zijn er ook verschillen te merken. Er zijn in totaal acht verschillende accenten te bespeuren in het Gronings taalgebied. Deze verschillende accenten zijn:

1. Westerwolds
2. Westerkwartiers
3. Stadjeders
4. Kollumerpompsters
5. Hogelandsters
6. Oldambtsters
7. Veenkoloniaals
8. Noordenvelds

De verschillen tussen alle acht verschillende Groningse accenten zijn minimaal, maar traceerbaar. De grootste verschillen zijn te vinden tussen het Westerkwartiers en het Westerwolds. 

De uu of de oe?

In het Gronings wordt de Nederlandse -ui vaak een -oe of een -uu. In het Drents en het Fries wordt bijna altijd gekozen voor een -uu. In de meeste accentstreken in het Gronings taalgebied is dat ook zo. De -uu wordt het meest gebruikt. In de streken Oldambt en Westerwolde wordt de -oe echter het meest gebruikt. In het volgende lijstje is eerst het Nederlands woord te lezen, gevolgd door het Gronings woord.

• Gebruik - Bruuk / Broek
• Muis - Muus / Moes
• Huis - Huus / Hoes
• Ruik - Roek (Ruuk;wordt niet gebruikt)

Het voltooid deelwoord

Net als in andere Nedersaksische en Friese taalgebieden wordt in het Gronings meestal geen gebruik gemaakt van de Nederlandse -ge bij het voltooid deelwoord. Als voorbeeld:

• Jij gebruikt mijn lijm! = Doe broekst mien liem!
• Hij gelooft niet = Hai leuft nait

De, het en een: de lidwoorden

In het Gronings zijn de lidwoorden erg kort. Het Nederlandse lidwoord de blijft in het Gronings hetzelfde. Het lidwoord het verandert naar t. Het lidwoord een verandert in het Gronings naar n. 

• De = De
• Het = T
• Een = N

Als een zin begint met een lidwoord t of n wordt het eerstvolgende woord met een hoofdleter geschreven. Men schrijft dus niet een hoofdletter T of hoofdletter N aan het begin van een zin, als de zin met een lidwoord begint. Zie als voorbeeld:

• Het kleine huisje = t Leutje hoeske
• Een mooie meid = n Schier wicht

Verkleinwoorden: hoe schrijf je die?

Net als in het Fries maakt het standaard Gronings vaak gebruik van het achtervoegsel -ke. In het standaard Nederlands wordt altijd gekozen voor -je. In de Veenkolonies heeft men, door invloeden vanuit Drenthe, de neiging om te kiezen voor -ie. Zie als voorbeeld:

• Popje = Popke
• Kleintje = Leutjeke
• Oompje = Omke (soms ook Oompie)
• Lampje = Laampke
• Zwaluwtje = Swaalfke
• Visje = Viske

Wel of geen -e op het eind van een zelfstandig naamwoord/werkwoord?

Wanneer men door Groningen reist en men goed luistert naar de taal is al snel te ontdekken dat er soms wel en soms niet een -e aan het einde van een werkwoord wordt uitgesproken. In het oosten van Groningen wordt met name een -e aan het eind van een woord (zelfstandig naamwoord) uitgesproken. Deze -e aan het eind van een woord wordt een sjwa genoemd. In het noorden en westen van Groningen maakt men bijna geen gebruik van de sjwa. Het standaard Gronings, met name gebasseerd op het noorderlijk Gronings, gebruikt meestal geen sjwa. Toch is een -e helemaal niet fout. Een aantal voorbeeld van het gebruik van de -e: 

• Stoel = Stoule
• Straat = Stroate
• Bij = Ieme
• Kar = Korre
• Brood = Stoete

Landen en plaatsnamen

In Groningen zijn bijna alle plaatsnaamborden alleen vermeld in het Nederlands. In Friesland is dat meestal niet het geval. In Friesland zijn de meeste plaatsnaamborden tweetalig. In Groningen hebben dorpen en steden uiteraard wel Groningse namen. Wie Gronings schrijft gebruikt uitsluitend alleen maar de oorspronkelijke Groningse benamingen. Ook landen hebben Groningse namen. Zie als voorbeeld:

• Stadskanaal = Knoal
• Groningen = Grunnen
• Vriescheloo = Vraiskelo (merk op dat een dubbele o wegvalt naar één o)
• Uithuizen = Oethoezen (en niet Uuthuuzen/Uuthuzen)
• Farmsum = Faarmsom
• Duitsland = Duutsklaand (merk op dat de k gebruikt wordt. Dit komt doordat in het ouder Nederlands Duitschland werd gebruikt. Hetzelfde bij vis (ouder Nederlands: visch). De ch is verdwenen in het Nederlands, maar de k is biljven bestaan in het Gronings. Ook in het Fries wordt dit gebruikt. 
• Frankrijk = Frankriek
• Denemarken = Denmaark
• Zweden = Sveden (let op: de z wordt een s en de w wordt een v. Dit gebeurt veel in het Gronings)

Belangrijke regels tijdens het schrijven

Het is niet moeilijk om in het Gronings te schrijven voor de mensen die zelf het Gronings spreken. Er zijn echter wel een aantal valkuilen waar men in kan vallen. Een bekend valkuil is het schrijven van het Gronings zoals je het zelf spreekt. Dit heet fonetisch schrijven. Gronings is geen fonetische taal (het Nederlands ook niet). Je schrijft de woorden dus niet zoals je ze uitspreekt. Dit is niet expres gedaan om het Gronings moeilijk te maken. De schrijfwijze komt voort uit afspraken die in het verleden zijn gemaakt. Er is destijds afgesproken dat het Gronings zoveel mogelijk de Nederlandse spellingsregels naleeft. Dit heeft het gevolg dat het Gronings anders wordt geschreven dan men het uitspreekt. Hier een aantal regels:

1. Men schrijft het Gronings volledig (kieken en niet kiek'n of kiekng)
2. Groningse woorden die eindigen op -ern / -eln schrijf je precies zoals je het zegt, bijvoorbeeld: (juchtern (stoeien))
3. Men gebruikt zo weinig mogelijk vreemde tekens
4. Een Nederlandse uitgang -ing wordt een Groningse -en of -ern (taiken (tekening), vergoadern (vergadering)) 
5. Een Nederlandse uitgang -ig is een Groningse -eg (bezeg (bezig), zunneg (zonnig), zuneg (zuinig))
6. De Nederlandse -ei is een Groningse -aai. De Nederlandse -ei komt bijna niet voor in het Gronings. (aai (ei), kaai (kei), klaai (klei))

Belangrijke Groningse woorden

Wanneer er in het Gronings wordt geschreven is het belangrijk om te weten hoe je bepaalde veelvoorkomende woorden schrijft. Het volgende lijstje geeft een kleine hulp bij het schrijven in het Gronings. Eerst het Nederlands woord, gevolgd door het Gronings woord.

• Bijna - Sikkom
• Ook - Ok
• Deze - Dizze
• Die - Dij
• Niet - Nait
• Hij wordt - Hai wor
• Graag - Geern
• In - Ien
• Voor - Veur
• Hebben - Hemmen
• Heeft - Het
• Toen - Dou
• Hing - Hong
• Gingen - Gongen (merk op dat verleden tijd met een o wordt geschreven en niet met een Nederlandse i)

Natuurlijk zijn er nog veel meer belangrijke woorden die je moet weten om goed Gronings te kunnen schrijven. Let wel op dat sommige woorden in een iets ander jasje ook goed geschreven Gronings is. Echter is het wel zo dat standaard Gronings zijn basis het meest heeft geleend van het Hoogelandsters Gronings. Dit betekent natuurlijk niet dat het Gronings uit Westerwolde of het Westerkwartier fout is. De regels voor het Gronings zijn voor alle streken wel hetzelfde.