God van de Gaten: wetenschap levert antwoorden?

God van de Gaten: wat betekent dat precies?

De God van de Gaten (God van de Leemten) is een term die gebruikt wordt wanneer er een verklaring wordt geleverd voor een vraagstuk zonder wetenschappelijk bewijs. In het Engels wordt de God van de Gaten The God of the Gaps genoemd. De term laat het contrast zien tussen verklaringen voor vraagstukken op grond van de natuurwetenschap versus religie (natuurlijke theologie). 

Vraagstukken worden beetje bij beetje opgelost

Naarmate de wetenschap vordert worden er steeds meer vraagstukken opgelost. Het kan verleidelijk zijn om vraagstukken op te lossen op grond van religieuze teksten, doctrines en dogma's. Het opvullen van onduidelijkheden door middel van religieuze opvattingen wordt op grote schaal gebruikt. Deze methode werd en wordt veel gebruikt omdat het kan zorgen voor een direct en bevredigend antwoord. Tevens is het alternatief, het gebruik van de wetenschappelijke methode, voor veel mensen niet toereikend, onbegrijpelijk en in tegenspraak met religieuze dogma's.

De wetenschap krijgt de overhand?

Er blijft steeds minder ruimte over voor een religieuze verklaring wanneer het fundament van de wetenschap steeds sterker wordt en wanneer er vraagstukken (puzzelstukken) op die manier steeds vaker worden opgelost. De mensheid vertrouwt inmiddels al jaren op de wetenschap. De wetenschap (en haar instrumenten) kunnen worden ingezet om een verklaring te vinden voor bijna alle vragen. Belangrijke vragen zijn:

• Hoe is het leven op Aarde ontstaan?
• Hoe is het begin van het Universum ontstaan?
• Bestaat een ziel?
• Wat gebeurt er na de dood?

Het kan zeer verleidelijk zijn om bovenstaande vragen te verklaren op grond van religieuze dogma's. Denk bijvoorbeeld aan de volgende religieuze verklaring op bovenstaande vraagstukken: ''God heeft het leven op Aarde geschapen. God is tevens alles wat om ons heen is. Hij controleert alles in het Universum en is het beginpunt van het licht en de oerknal. God heeft de ziel aan de mens gegeven. Dit gebeurt als een zaadcel met een eicel versmelt. De ziel verlaat het stoffelijk lichaam na de dood en komt terecht in het paradijs (of hel).''

Henry Drummond bedacht de term

De term God van de Gaten is een relatief nieuwe term. Henry Drummond was de eerste die over de term sprak. Het was uiteindelijk Ditrich Bonhoeffer die de term meer body gaf. In het jaar 1955 was het Charles Alfred Coulson die de term gebruikte in het boek Science and Christian Belief. De term had destijds dezelfde betekenis als tegenwoordig het geval is. Bekende atheïstische wetenschappers zoals Richard Dawkins en de overleden Christopher Hitchens gaven de term een boost in bekendheid.

Kritiek op de term

Wanneer, met de wetenschap van vandaag, er geen verklaring kan worden gegeven op moeilijke vraagstukken is het voor veel wetenschappers een uitdaging om dan juist extra inzet te tonen en te zoeken naar antwoorden met de wetenschappelijke instrumenten. Het empirisch denken is dan belangrijk: vergaar informatie over het onderwerp, bedenk hypothesen (vragen) en probeer antwoorden te vinden op de vragen. Wanneer een vraag op die manier opgelost kan worden is een Goddelijke verklaring niet meer nodig. De gaten worden op die manier gedicht.

Toch bestaat er ook kritiek op de God van de Gaten. Het is niet altijd zo dat onduidelijkheden en vraagstukken die nog niet zijn opgelost, altijd met religieuze dogma's worden opgevuld. Soms worden er ook andere manieren gebruikt om gaten te vullen. Tevens wordt er gezegd dat een wetenschappelijk bewijs voor een onduidelijkheid niet altijd betekent dat de religieuze interpretatie dan niet meer geldt. Er wordt bijvoorbeeld gezegd dat wetenschap en religie ook naast elkaar kan bestaan.

Verklarende kracht

Wat is verklarende kracht eigenlijk? Vroeger werd de natuurlijke theologie als verklarende kracht gebruikt. Wetenschappers zoals Isaac Newton en William Paley zagen in hun bijzondere ontdekkingen het werk van een goddelijke entiteit. Deze combinatie van observeren (rede en waarneming) en religie wordt natuurlijke theologie genoemd. Vroeger was dit een bevredigende combinatie en gaf het voldoende verklarende kracht. Tegenwoordig is dat echter een heel ander verhaal en heeft men de neiging om beide inzichten strict gescheiden te houden. Is deze stricte scheiding een juiste houding?

• Verklarende kracht op basis van de wetenschap: Met behulp van natuurlijke theorieën kan een fenomeen door middel van kwalitatief en kwantitatief onderzoek worden verklaard. Dit geldt ook voor sociale en historische wetenschappen. Bij deze specifieke stromingen in de wetenschap wordt bijvoorbeeld de statistiek (wiskunde) als instrument gebruikt. De wetenschappelijke methode hanteert een bottom-up volgorde.
• Verklarende kracht op basis van religie: Met behulp (interprataties) van een schrift (Bijbel, Koran) worden fenomenen verklaard. De religieuze methode hanteert een top-down methode.

Wie heeft God gecreëerd?

De meeste (nieuwe) atheïsten zijn van mening dat alleen de wetenschap met de juiste antwoorden kan komen. Dit betekent een bottom-up aanpak voor het vinden van vraagstukken in het leven. Een bottom-up aanpak houdt in dat je zelf zoekt naar antwoorden met behulp van de wetenschap. Zelfkritiek is een essentieel onderdeel van een wetenschapper. Dit houdt in dat je nooit met honderd procent zekerheid kan zeggen dat jouw bevinding de enige juiste is.

De God van de Gaten kan ook op religie worden toegepast. Wie heeft bijvoorbeeld God gecreëerd? Wie is de maker van God? (een onbeantwoord ''gat''). Wie heeft de maker van de maker van God gecreëerd? (een onbeantwoord ''gat'' van de tweede orde). Wie heeft de maker van de maker van de maker van God gecreëerd? (een onbeantwoord ''gat'' van de derde orde).

Scheermes van Ockham

De religieuze aanpak om vragen te beantwoorden doorstaat de test van het scheermes van Ockham tegenwoordig niet meer. Deze test (of principe) houdt in dat je voor verklaringen altijd de meest eenvoudige moet hanteren. Het is belangrijk om zo weinig mogelijk entiteiten te gebruiken om een vraagstuk op te lossen. Less is more is daarom ook een belangrijke houding tijdens het gebruik van de wetenschappelijke instrumenten om vraagstukken op te lossen. Het is belangrijk om vraagstukken in te kaderen en te zoeken naar een specifiek antwoord. Het volgende probleem geeft de test van het scheermes van Ochkam weer. 

Een baby overlijdt in Afrika. De verklaring voor het overlijden van de baby kan zijn:

• Verklaring 1: ''Door God's wil is de baby gestorven. Het sterven van de baby hoort bij het plan van God'' (complexe verklaring met verschillende entiteiten)
• Verklaring 2: ''Door droogte en gebrek aan water is de baby uitgedroogd en gestorven'' (simpele en eenvoudige verklaring)

Vraagstukken worden tegenwoordig bijna altijd opgelost door middel van de wetenschap.