Oosterlauwers Fries: de oost-Friese taal

Oosterlauwers Fries

De Friese taal die in Groningen en Oost-Friesland werd gesproken had de naam Oosterlauwers Fries. De taal behoorde tot de Friese taalfamilie. Naast het Oosterlauwers Fries bestaat er ook het Westerlauwers Fries dat gesproken wordt in de provincie Friesland en het Noord Fries dat in het noorden van Duitsland tegen de Deense grens wordt gesproken. De drie taalvarianten behoren tot de grote Friese taalfamilie. Het Oosterlauwers Fries is tegenwoordig de kleinste van de drie Friese taalvarianten. Het Oosterlauwers Fries wordt nog maar door zo'n duizend mensen gesproken in Duitsland. Het gebied waar het Oosterlauwers Fries nog wordt gesproken is het Duitse Saterland. Het Oosterlauwers Fries wordt daarom ook wel Saterfries genoemd.

Het Oosterlauwers Fries werd vroeger gesproken tussen de rivieren de Lauwers en de Wezer. De Lauwers ligt tussen Groningen en Friesland en de rivier de Wezer ligt in Duitsland. Het hele gebied tussen de Lauwers en de Wezer was dus Oosterlauwers Fries, echter was er wel enige variariteit in de taal. Aan de westkant van het gebied, in Groningen en westkant van Oost-Friesland, werd Eemsfries gesproken en aan de oostkant van Oost-Friesland werd Wezerfries gesproken. De oostkant van Oost-Friesland werd ook wel het Oldenburger Friesland genoemd. 

Eemsfries en Wezerfries

Het Eemsfries werd gesproken in de Groningse Ommelanden, Oost-Friesland, Borkum, Nordeney, Juist en Baltrum. Het Wezerfries werd gesproken in het Harlingerland, het Oldenburger Friesland, het gebied Rüstringen, het oude gebied Wursten, Langeoog, Spiekeroog en Wangerooge. Alle gebieden bijelkaar behoren tot het Oosterlauwer Friese taalgebied. Het Eemsfries in de provincie Groningen is het snelst veranderd. Dit kwam mede doordat de Saksische stad Groningen zeer machtig was. De stad had enorm veel macht op de Ommelanden van de provincie Groningen en de provincie Friesland. Mede door die macht kwamen er saksische woorden terecht in de Eemsfriese taal van Groningen. Het Eemsfries fuseerde met het Saksische van de stad Groningen waardoor het Gronings kon ontstaan. Het Gronings ontstond ongeveer rond het jaar 1350.

De stad Groningen had minder macht op het Duitse Oost-Friesland. Dit betekende dus ook dat het Eemsfries en het Wezerfries in die streek langer bleef bestaan. Het Eemsfries in het Duitse gebied Oost-Friesland veranderde ongeveer rond het jaar 1500. Vanaf dat moment werden daar ook steeds meer Saksische woorden gebruikt en ontstond er een soort mengelmoes taal. Het gebied Harlingerland tot aan de rivier de Wezer bleef langer Friestalig. Rond het jaar 1600 ontstond ook in dat deel van het Friese rijk een mengelmoes taal. Wursten werd rond het jaar 1700 meer Saksisch en het eiland Wangerooge pas in het jaar 1950.

Gronings en Oost-Fries

De Ommelanden van de provincie Groningen ontfriesden als één van de eerste regio's in het Oosterlauwers Fries gebied. Het ontfriesen betekent natuurlijk niet dat al het Fries opeens verdween. Het Gronings dat ontstond rond het jaar 1350 werd een fusietaal met Friese en Saksische woorden. Ook in Oost-Friesland vond er een taalverandering plaats. Net als in de provincie Groningen werd het Fries gemengd met Saksische woorden. Tegenwoordig komen beide streektalen nog sterk overeen. Het Gronings en het Oost-Fries lijkt dus veel op elkaar. Het gebied wordt daarom ook wel het Gronings-Oost-Fries taalgebied genoemd.

Taal is zeer dynamisch. Taal kan heel snel veranderen en dat zien we ook in de provincie Groningen en het Duitse Oost-Friesland gebeuren. Ondanks er sprake is van een Oost-Fries taalgebied is er ook sprake van een verschuiving van de taal. Steeds meer mensen verleren de taal en schakelen over op het hoog Duits of op het standaard Nederlands. De verschillen worden dus steeds groter. Het Oost-Fries begint steeds meer op het hoog Duits te lijken. Ook oude Oost-Friese woorden verduitsen of worden op een Duitse manier uitgesproken. In Groningen gebeurt hetzelfde. Groningse woorden worden vernederlandst of worden op een Nederlandse manier uitgesproken. De verschuiving naar de dominante standaardtaal komt door een aantal factoren:

• Immigratie van standaardsprekers naar het gebied
• De dominante positie van de standaardtaal
• Stereotypering en stigma's die kleven aan een streektaal (boers)
• Verlies van een regionaal identiteit (minderwaardigheidscomplex)

Toekomst van het Oosterlauwers Fries

Het Oosterlauwers Fries (Saterfries) wordt tegenwoordig nog maar door duizend mensen gesproken in het gebied dat Saterland wordt genoemd. Dit gebied ligt in Duitsland. Het Oosterlauwers fries kon in dit gebied overleven omdat het gebied zeer geïsoleerd ligt en moeilijk toegankelijk is dankzij de vele moerassen. In Saterland heeft weinig contact plaatsgevonden met de Saksen waardoor de taal zoveel mogelijk ongeschonden bleef. Uiteraard is er in de loop der tijd ook veel in Saterland en met het Saterfries gebeurd. Saterfries is tegenwoordig één van de kleinste talen in heel Europa. Saterfries is een bijna uitgestorven taal en wordt tegenwoordig zoveel mogelijk beschermd. 

Het Oostfries in het duitse Oost-Friesland heeft het niet makkelijk. Veel mensen spreken de streektaal niet meer en zijn overgeschakeld naar het hoogduits. Net als in Groningen kampen streektaalsprekers met stereotypen en stigma's. De streektaal wordt met name door mensen vanuit een gebied waar de standaard taal wordt gesproken lelijk, platvloers en boers gevonden. Veelal wordt er ook grappig gedaan over de streektaal. Men vindt de streektaal komisch.

Ontwikkelingen van een streektaal

In zowel de provincie Groningen als Oost-Friesland ontwikkelt steeds meer een regionaal besef en een regionaal identiteit. Het Gronings en het Oost-Fries wordt steeds belangrijker en wint aan terrein. Dit heeft vooral te maken met de economische ontwikkelingen in beide gebieden en een behoefte aan een specifieke identiteit. Een persoon in het Duitse Oost-Friesland voelt men zich op de eerste plek een Fries. De Duitse identiteit komt op de tweede plek. Bij een Fries identiteit hoort ook een streektaal waar men trots op kan zijn. In Groningen vindt hetzelfde plaats. Men voelt zich veelal op de eerste plek een Groninger. De Nederlandse identiteit komt op de tweede plek. Dit heeft vooral te maken met de ligging van Groningen ten opzichte van de Randstad en ander dichtbevolkte gebieden in Nederland. Jongeren in de provincie Groningen spreken het Gronings vaker beter dan hun ouders. Dit heeft te maken met de tweetaligheid en het sneller kunnen overschakelen van het Gronings naar het Nederlands en andersom. De verschillen tussen het Gronings en het Nederlands vallen snel op, dus correctie vindt ook sneller plaats bij jongeren. Een voorbeeld:

Nederlands: graag, Gronings: geern, Tussenvorm: groag

Nederlandst: laatst, Gronings: lest, Tussenvorm: loatst

Jongeren zijn meer gewend om te schakelen tussen de twee talen Gronings en Nederlands en kunnen daardoor beter overschakelen van het Nederlands naar het Gronings (en andersom) en zullen minder snel een tussenvorm gebruiken. In de provincie Friesland gebeurt hetzelfde. Het Westlauwers Fries, dat in Friesland wordt gesproken, wordt veelal ook beter door jongeren gesproken. Wanneer er met opzet zeer authentieke en oude woorden worden gebruikt noemt men dat het gebruik van het gay-Frysk. Gay heeft in deze context niets met homoseksualiteit te maken. Het woord gay komt uit het Engels en betekent vrolijk/opgewekt.